Gendersensitief werken bij de aanpak van geweld: een bundeling van kennis en praktische tools 

Gender verwijst naar rollen en verwachtingen die we van mannen en vrouwen hebben. Bij gender gaat het dus niet om biologische verschillen, maar om de maatschappelijke interpretatie van mannelijke en vrouwelijke rollen. Genderrollen zijn historisch gegroeid, cultureel bepaald en afhankelijk van een specifieke sociaaleconomische, politieke en culturele context.  

Bij zowel gender als sekse is er sprake van veel variaties (bijvoorbeeld man, vrouw, transgender, non-binair en intersekse) en seksuele oriëntatie (lesbisch, homoseksueel, biseksueel, hetero, aseksueel, etc.). 

In elke samenleving heersen normen over hoe mannen en vrouwen zich horen te gedragen. Deze normen zijn vaak gebaseerd op traditionele denkbeelden en rolpatronen. Een voorbeeld van zo’n norm is ‘mannen zijn stoer en vrouwen zijn zorgzaam’. Deze normen hebben een grote invloed op de maatschappij. Bijvoorbeeld: de dominantie van het zogeheten ‘anderhalfverdienersmodel’, waarbij zowel mannen als vrouwen de verantwoordelijkheid om fulltime betaald werk te verrichten vooral bij de man neerleggen. Doordat deze normen van jongs af aan en vanuit verschillende contexten telkens weer worden bevestigd, voelen ze als natuurlijk aan en ontstaan genderstereotypen: algemene beelden over wat ‘mannelijk’ en wat ‘vrouwelijk’ is.  

• Bekijk de animatie Genderstereotypering - Uit het keurslijf! van kennisinstituut Atria of lees verder over de invloed van genderstereotypen op de levensloop.  

Genderstereotypen bieden op verschillende manieren een voedingsbodem voor geweld in de privésfeer.  

Ten eerste veroorzaken genderstereotypen ongelijkheid tussen mannen en vrouwen doordat in de meeste samenlevingen, inclusief de Nederlandse, ‘mannelijke’ eigenschappen in het algemeen hoger gewaardeerd worden dan ‘vrouwelijke’ eigenschappen. Een voorbeeld van genderongelijkheid is het gevoel dat bij mannen kan spelen van ‘eigendom over vrouwen’, wat een belangrijke rol speelt bij intiem terreur en femicide. Vrouwen zijn veel vaker slachtoffer van dwingende controle en ernstig geweld, waaronder seksueel geweld.  

• Lees de literatuurstudie Huiselijk geweld verklaard vanuit genderperspectief van Regioplan, Movisie en Atria en de Analyse gender en huiselijk geweld van Regioplan.  

• Bekijk de Augeo Magazine Special Gender en huiselijk geweld en hun animatie De rol van gender bij partnergeweld. 

• Bekijk de video Geweld tegen vrouwen uitgelegd van het College voor de Rechten van de Mens.  

• Lees het onderzoek Het patroon van dwang en controle is genderspecifiek van het Verwey Jonker Instituut.  

Geweld in de privésfeer komt voort uit genderongelijkheid, maar het houdt de genderongelijkheid ook in stand. Zo zijn vrouwen vaker economisch afhankelijk van hun partners en hebben zij hierdoor minder toegang tot alternatieve middelen om een gewelddadige relatie te verbreken. Daarnaast moeten slachtoffers vanwege de impact van het geweld vaak (tijdelijk) stoppen met werken. Bovendien kan geweld in de privésfeer gepaard gaan met vormen van economisch geweld, waarbij de gewelddadige partner de toegang tot werk of inkomen belemmert.   

• Lees het onderzoek naar het verband tussen economische zelfstandigheid van vrouwen en het risico op partnergeweld van Atria. 

Ten tweede zijn genderstereotypen sturend in wat een man of vrouw ‘hoort te doen’. Wanneer iemand van de norm afwijkt, kan de maatschappij hen als minderwaardig beschouwen en kan dit een voedingsbodem zijn voor geweld. Zo plegen mensen die genderstereotype opvattingen hebben over rollen en seksualiteit eerder geweld tegen mensen die afwijken van de norm dan mensen die geen genderstereotype opvattingen hebben. Daarnaast is er in het stereotype beeld van ‘mannelijkheid’ weinig ruimte voor slachtofferschap en heerst er een taboe op mannelijke slachtoffers van geweld in de privésfeer. Met als gevolg dat voor alle vormen van geweld geldt dat mannelijke slachtoffers er minder over praten en ze minder vaak passende hulp krijgen.   

• Lees de factsheets over de relatie tussen genderstereotype opvattingen en geweld van Atria en Rutgers (2019) en Atria, Rutgers en COC (2023).   

• Lees het literatuuronderzoek IMAGES. Ervaringen, gedrag en genderopvattingen van mannen in Nederland van Emancipator.  

• Lees het Mannenmishandeling Magazine, opgesteld door Kadera, Moviera, Blijf Groep, Sterk Huis en KesslerPespektief. 

Tot slot speelt het binaire onderscheid tussen mannen en vrouwen nog steeds een grote rol in onze samenleving en worden leden van de lhbti+-gemeenschap daardoor met grote regelmaat geconfronteerd met het oordeel van anderen over de mate waarin zij wel of niet in het ‘mannelijke’ of ‘vrouwelijke’ hokje passen. Ook bij geweld in de privésfeer kan de gevoelsmatige ‘afwijkende’ seksuele oriëntatie of genderidentiteit van een kind, partner of familielid een voedingsbodem zijn.   

• Lees de rapportage Onzichtbaar in twee werelden. Hulpverlening voor transgender slachtoffers van huiselijk geweld en kindermishandeling van Atria. 

• Lees lhbti+ en huiselijk en seksueel geweld. Risicofactoren, hulpverlening en preventie van Significant Public en het Verwey-Jonker Instituut.  

• Lees de handreiking Onzichtbaar geweld. Lhbti+ en huiselijk geweld van Movisie. 

• Lees het verkennend onderzoek naar (ex-)partnergeweld onder lhbti+ jongeren van Rutgers, Atria en COC Nederland.  

Gender is onderdeel van het complex van oorzaken dat bijdraagt aan het ontstaan en voortduren van geweld in de privésfeer. Een effectieve aanpak tegen geweld focust op wegnemen of beïnvloeden van de oorzaken. Daarmee is gender een essentieel onderdeel van de aanpak van geweld in de privésfeer.  

Gendersensitief werken houdt in dat je als organisatie bewust bent en rekening houdt met (stereotype) gendernormen en de verschillen in macht, afhankelijkheid en wederzijdse verwachtingen die hieruit voortkomen.  

Ook internationale verdragen, zoals het Verdrag van Istanbul onderstrepen dat geweld tegen vrouwen voortkomt uit genderongelijkheid en dat geweld tegen vrouwen genderongelijkheid in stand houdt. Nederland heeft zich door ratificatie van het Verdrag van Istanbul gecommitteerd aan een reeks verplichtingen over, onder meer, de preventie van geweld tegen vrouwen en de bescherming en ondersteuning van slachtoffers. Een kernverplichting is om een genderperspectief te hanteren bij de uitvoering en toetsing van de gevolgen van het verdrag. Dit houdt in dat een genderperspectief toegepast moet worden bij de aanpak van alle fases van geweld in de privésfeer: de preventie, signalering en analyse, het stoppen en aanpakken van geweld, en bij herstel en nazorg. 

• Lees de factsheet Het verdrag van Istanbul dat door de VNG is opgesteld.  

Vrouwen en lhbti+ personen hebben door heersende gendernormen een groter risico om geweld in de privésfeer mee te maken, maar dat betekent niet dat zij nooit dader zijn. Of dat mannen nooit slachtoffer zijn. Ook aan het geweld tegen mannen kunnen gendernormen ten grondslag liggen. Daarnaast staan gendernormen de (h)erkenning van mannen als slachtoffer in de weg. Door gendersensitief te werken word je jezelf ook bewust van deze stereotypen en krijg je inzicht over gender en alle bijbehorende gedragsnormen. Om geweld in de privésfeer aan te pakken voor alle slachtoffers, is gendersensitiviteit cruciaal.

De visie gefaseerd samenwerken aan veiligheid beschrijft een aanpak in drie fases. In elke fase kan gendersensitief gewerkt worden:  

1. Directe veiligheid: in beeld brengen wie welk onveilig, gewelddadig, verwaarlozend en/of misbruikend gedrag tegen wie, wanneer en hoe, in welke situaties pleegt, met welke schadelijke effecten, en welke daarvan het eerst aandacht behoeven voor een resultaat op korte termijn. Onderkennen van patronen van gewelddadig, controlerend, bedreigend en dwingend gedrag zijn van belang om een effectief veiligheidsplan met en voor ieder van de partners te maken. Aandacht voor gendergerelateerde patronen als oorzaak van de onveiligheid mag daarbij niet ontbreken. 

2. Stabiele veiligheid: gezamenlijke analyse maken van alle onderliggende problemen/risicofactoren (maatschappelijk, relationeel, individueel en gendergerelateerde aspecten). De socialisatie van de directbetrokkenen, daaruit voortvloeiende opvattingen over gender en verschillen in macht en afhankelijkheid kunnen een onderliggende risicofactor vormen die de onveiligheid in stand houdt. Deze risicofactoren krijgen een plek in deze analyse om stabiele veiligheid te realiseren.  

3. Herstel: werken aan het verminderen of wegnemen van uit gender voortvloeiende ongelijkheden in macht en afhankelijkheid die verdere persoonlijke ontwikkeling en maatschappelijke participatie van de leden van het systeem belemmeren. In deze fase wordt ook kritisch naar de rol van het sociale netwerk gekeken te worden: houdt dat de ongelijkheid in stand of kan het juist worden ingezet om die te verkleinen?  

• Vanuit het programma Geweld Hoort Nergens Thuis is in lijn met de visie gefaseerd samenwerken aan veiligheid de handreiking Naar een effectieve aanpak van huiselijk geweld! Gendersensitiviteit bij de uitvoering van de gemeentelijke taken door Regioplan opgesteld.  

Om het risico op geweld in privésfeer te verkleinen, is het onder andere nodig om genderongelijkheid tegen te gaan. In de preventie van geweld is het daarom van belang dat de gemeente toeziet of er in het door hen opgestelde beleid en de uitvoering van beleidsmaatregelen voldoende rekening gehouden wordt met gender en niet (onbedoeld) genderongelijkheid in stand houdt of vergroot.  

Gemeenten zijn verantwoordelijk voor een integrale aanpak van geweld in de privésfeer. Gendersensitief werken begint met het erkennen dat gender onderdeel is van het complex van oorzaken van geweld in de privésfeer. Dit betekent dat de regiovisies de gendergerelateerde aard van geweld in de privésfeer erkennen en als uitgangspunt nemen. Dit leidt tot een gendersensitieve aanpak in de uitvoering.  

• In de bijlage van het rapport Naar een gendersensitieve aanpak van partnergeweld van het College voor de Rechten van de Mens staat een aantal goede voorbeelden van regiovisies waarin gendersensitief werken is opgenomen en uitgewerkt.   

Als beleidsmaker heb je een belangrijke rol in een effectieve en gendersensitieve aanpak van geweld in de privésfeer. Zoals de samenwerking stimuleren tussen verschillende beleidsdomeinen in preventie van genderongelijkheid en de aanpak van geweld. Daarnaast bevorder je als opdrachtgever, of vanuit een subsidierelatie, een (meer) gendersensitieve ketenaanpak van geweld in de privésfeer. Denk daarbij aan:  

• Stimuleren van regionale ketenpartners om seksespecifieke data te verzamelen en/of om de dynamiek van het geweld te registreren (wie pleegt in deze relatie welk geweld, op welk moment, tegen wie, hoe en met welke gevolgen?).  

• Stimuleren en/of financieren van deskundigheidsbevordering over gendersensitiviteit bij netwerkpartners op lokaal niveau. 

• Met Veilig Thuis afspraken maken dat zij genderaspecten als uitgangspunt meenemen in hun risicoanalyse. 

• Met regionale en netwerkpartners afspraak maken dat zij rekening houden met genderaspecten in hun hulpverlening en rekening houden met genderaspecten.   
   

• Het College voor de Rechten van de Mens heeft voor gemeenten een checklist gendersensitief beleid tegen partnergeweld ontwikkeld en een gids voor gemeenten over  opvang voor slachtoffers als mensenrecht.  

• Lees hier de handreiking voor gemeentelijk beleid en opdrachtgeverschap van Regioplan, Movisie en Atria.  

Gendersensitief werken houdt in dat je oog hebt voor de verschillen in macht, afhankelijkheid en wederzijdse verwachtingen die hieruit voortkomen inzichtelijk worden gemaakt. Soms betekent dit anders naar de situatie kijken, soms betekent het andere vragen stellen. Zoals: Welke patronen in de dynamiek tussen pleger en slachtoffer zijn zichtbaar? Vindt er dwang en controle binnen (partner)relaties plaats? Is er binnen de (partner)relaties sprake van macht en (on)gelijkheid?  

• Vanuit het programma Geweld Hoort Nergens Thuis heeft Regioplan de handreiking Gendersensitief handelen bij huiselijk geweld ontwikkeld. In de handreiking zijn casuïstiekbesprekingen in het kader van opleiding, training, intervisie of themabijeenkomsten opgenomen.  

Gender speelt op verschillende niveaus. In een gendersensitieve aanpak van geweld worden zowel het individuele (zelfbeeld), relationele (relatiepatronen), sociale (regels en verwachtingen) en maatschappelijke niveau (normen en waarden) meegenomen.  

• De handreiking Voorbij vooroordelen en stereotypes van Regioplan, Movisie en Atria beschrijft voor elk niveau de manier waarop gender het geweld kan veroorzaken of in stand houden en is voorzien van enkele concrete tips aan professionals.  

• Het landelijk netwerk vrouwen- en mannenopvang van Valente ontwikkelde een factsheet en handreiking voor leden om vast te stellen op welke onderdelen de gendersensitieve aanpak versterkt kan worden. 

Om gendersensitief werken in de praktijk te brengen, is kennis over de relatie tussen gender en geweld in de privésfeer de belangrijkste voorwaarde. Daarnaast ben je bewust van de manier waarop je eigen opvoeding, omgeving en ervaring jouw beeld van gender in geweld in de privésfeer kleurt.  

• In de Masterclass Gendersensitieve aanpak van HGKM: wat ga je nu echt zien als je beter kijkt? van Regioplan en Wilde Kastanje wordt op basis van casuïstiek besproken welke rol gender kan spelen in het ontstaan en voortduren van geweldsituaties en hoe professionals hierop in kunnen spelen.  

Bij systeemgericht werken staan de relatiedynamiek tussen de leden van het (gezins-)systeem, de onderliggende patronen en risicofactoren die daarbij een rol spelen centraal. Omdat gender één van de factoren is die de relatiedynamiek beïnvloeden, is het juist in het systeemgericht werken belangrijk om expliciet aandacht te besteden aan gender. Daarom is het van belang dat professionals in de aanpak van geweld in de privésfeer kennis hebben over de relatie tussen gender en geweld en de methodieken van systeemgericht werken gendersensitief kunnen toepassen.   
 

• In samenwerking met Geweld Hoort Nergens Thuis heeft Regioplan een handreiking geschreven voor Gendersensitief systeemgericht werken.