Discriminatie door financiële instellingen veelvoorkomend probleem zonder gerichte maatregelen: wat gaat er mis en wat moet er gebeuren?

Verdieping

Eén op de elf Nederlanders (9%) vermoedt discriminatie te hebben ervaren door financiële instellingen in de afgelopen twee jaar. Onder mensen met een niet-westerse migratieachtergrond is dit met 32% drie keer zo hoog. Het bewustzijn van risico’s op discriminatie bij banken lijkt toe te nemen, maar structurele en gerichte maatregelen om discriminatie te voorkomen ontbreken. Bancaire uitsluiting is een ernstig en omvangrijk probleem maar er wordt nog te weinig tegen gedaan. Waar zit het probleem precies, en wat moet er gebeuren om risico's op discriminatie en andere mensenrechtenschendingen effectief te verminderen?  

Twee mensen maken gebruik van twee geldautomaten op straat
Beeld: ©Robin Utrecht / ANP

In april 2023 sprak de Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme (hierna: NCDR) over structurele discriminatie van moslims door banken, en riep op om hiernaar onderzoek te doen. Dit geluid is gehoord. Er zijn inmiddels drie nieuwe onderzoeken naar dit onderwerp gedaan en recent afgerond: een self-assessment onder zes grote banken door de Nederlandse Vereniging van Banken (hierna: NVB), een onderzoek van het ministerie van Financiën naar discriminatie-ervaringen van burgers en een onderzoek van de Nederlandsche Bank (hierna: DNB) naar maatregelen van banken tegen discriminatie.  

Wat is het probleem?

De onderzoeken sluiten aan bij de discriminatiemeldingen die de NCDR, het College voor de Rechten van de Mens, Radar en andere organisaties al langere tijd ontvangen. Deze meldingen laten zien hoe vergaand de controles en restricties kunnen zijn die banken al jaren opleggen aan hun klanten. Het ministerie van Financiën liet onderzoeken in hoeverre mensen zich gediscrimineerd voelen door financiële instellingen, om welke groepen en gronden het gaat, en wat de gevolgen ervan zijn. Het blijkt dat in de afgelopen twee jaar ongeveer één op de elf Nederlanders discriminatie heeft ervaren door financiële instellingen, zoals banken. 

Ervaren discriminatie 

Burgers geven aan discriminatie te ervaren op grond van met name leeftijd, nationaliteit en financiële situatie (zoals minimuminkomen, dat niet onder een wettelijk beschermde discriminatiegrond valt). Mensen voelen zich onder meer gediscrimineerd bij het openen van een rekening, het doen of ontvangen van betalingen, en/of het aanvragen van een hypotheek. Als gevolg daarvan worden zij ernstig gehinderd; hun salaris kan niet gestort worden en ze kunnen geen geld overmaken om hun vaste lasten en andere rekeningen te betalen.  

Banken 

In de andere twee onderzoeken, van de NVB en DNB, staat het perspectief van banken centraal. De NVB heeft gevraagd in hoeverre discriminatie volgens hen plaatsvindt, hoeveel klachten ze hierover ontvangen, en het onderzoek van DNB focust zich op wat voor maatregelen banken nemen om discriminatie te voorkomen en te bestrijden. Hieruit blijkt onder andere dat banken nog weinig structurele maatregelen nemen om discriminatie proactief te voorkomen, en dat het ontbreekt aan gerichte maatregelen.  

Waar komt het probleem vandaan? 

Meerdere mensenrechten onder druk

De signalen van (ervaren) discriminatie en de duiding daarvan in de onderzoeken geven aan dat het recht op non-discriminatie in de verdrukking kan komen door de huidige wijze waarop banken uitvoering geven aan hun wettelijke verplichtingen als poortwachters van het financiële stelsel. Ze laten zien dat deze werkwijze ook risico's meebrengt voor andere mensenrechten, zoals het recht op privacy, het recht op eigendom en het recht op effectieve rechtsbescherming. De procedure van banken rond en na het klantonderzoek moet erop gericht zijn alle burgers en organisaties die niets verkeerd blijken te doen, de financiële dienst te verlenen waar zij recht op hebben.  

Welke factoren dragen bij aan (ervaren) discriminatie door banken?

Het staat vast dat veiligheid voor banken voorop staat en dat zij ook daarop worden afgerekend. Ook staat het vast dat mensenrechten onvoldoende worden meegenomen in de afweging om klanten wel of niet te controleren of een financiële dienst te weigeren. En, de uitvoering van de Wwft geeft de wettelijke grenzen aan waarbinnen de opsporingsactiviteiten moeten plaatsvinden, maar die worden niet altijd gerespecteerd, en dat kan dan leiden tot een inbreuk op de rechten van burgers waarvan vrijwel zeker is dat zij niet witwassen of terrorisme financieren. Daar zijn verschillende verklaringen voor. 

Welke maatregelen nemen banken om discriminatie tegen te gaan?

De onderzoeken van de NVB en de DNB focussen beide op wat banken al doen en welke procedures en maatregelen ze al hanteren om discriminatie tegen te gaan. Uit de onderzoeken blijkt dat er bij de maatregelen die banken nemen, grote verschillen zijn tussen banken. Wel geven de zes grootste Nederlandse banken in het NVB-onderzoek aan dat ze open staan om aanvullende maatregelen te nemen om (mogelijke) discriminatie tegen te gaan. De meeste maatregelen lijken versnipperd of ongericht, en geen enkele bank lijkt een brede strategie te hebben om discriminatie te voorkomen.  

Wat moet er gebeuren om risico's op discriminatie en andere mensenrechtenschendingen beter tegen te gaan?

De focus van de aanpak van discriminatie door banken moet liggen op preventie. Als burger achteraf je recht halen via individuele rechtszaken biedt onvoldoende bescherming. Gericht preventief beleid omvat enerzijds een proactieve zorgplicht voor banken om hun werkprocessen zo in te richten dat discriminatie en andere mensenrechtenschendingen wordt voorkomen, en omvat anderzijds maatregelen om fouten en onterechte verdenkingen van klanten/burgers door banken achteraf beter te melden en te herstellen (rechtsbescherming).  

We noemen enkele mogelijke maatregelen voor verschillende stakeholders:  

Banken 

  • Investeer in kennis over discriminatie 
    Banken dienen te investeren in kennis van het wettelijk discriminatieverbod en relevante mensenrechten, afgestemd op toepassing op hun werkprocessen. Met speciale aandacht voor herkenning van vormen van indirecte discriminatie op grond van nationaliteit en etnische afkomst. Een afwegings- of toetsingskader dat beschrijft wanneer wel of niet sprake is van discriminatie kan hierbij helpen. Het ministerie kan hier een leidende rol bij spelen.  

  • Ontwikkel een strategie om discriminatie vroegtijdig te signaleren  
    Banken moeten een strategie ontwikkelen die uiteenzet hoe risico's op discriminatie beter (vroegtijdig) gesignaleerd kunnen worden en welke maatregelen nodig zijn om discriminatie in hun systemen en menselijk handelen te voorkomen. Onderdeel van deze strategie kan een training zijn voor medewerkers die bewustzijn bevordert over de invloed van stereotypen (vooroordelen) over groepen op handelen en gedrag.  

  • Erken mogelijke bias in algoritmes en handel daarnaar 
    De nieuwe AI-verordening stelt straks verplichte eisen aan banken die (AI-)systemen willen inzetten voor dergelijke praktijken. Banken kunnen nu al de Impact Assessment voor Mensenrechten bij de inzet van Algoritmes (IAMA) gebruiken om mogelijke bias in algoritmes tegen te gaan.  

  • Faciliteer een meldpunt 
    Banken moeten zorgen voor een laagdrempelig meldpunt waarbij wordt benadrukt dat klachten niet tot benadeling van de klant leidt, en zij ingediende klachten op zorgvuldige wijze behandelen.  

  • Zorg voor transparant selectieproces 
    Er moet een plicht komen voor banken om klanten uitleg te geven op basis waarvan zij zijn geselecteerd. Anders kunnen mensen niet weten en/of niet aantonen op basis waarvan zij zijn geselecteerd en kunnen zij zich daar dus ook niet tegen verweren, en kan hun recht op effectieve rechtsbescherming daardoor in het geding komen.  

Ministerie van Financiën 

  • Organiseer het toezicht op het voorkomen van discriminatie 
    Momenteel is onduidelijk wie toezicht houdt op hoe banken discriminatie bestrijden en voorkomen. Het is belangrijk om dit op te helderen en een toezichthouder te benoemen met expertise en toekenning van bevoegdheden en middelen, zodat naleving van relevante wetgeving goed verankerd wordt in de praktijk.  

Meld discriminatie

Als je meent dat je bent gediscrimineerd door een bank of andere financiële instelling, kun je met je  vraag of melding terecht bij het College. Het College kan dan oordelen of in jouw situatie sprake is van discriminatie volgens de gelijkebehandelingswetgeving. Daarnaast kun je bij het College terecht met vragen of meldingen van mogelijke schending van andere mensenrechten. Ook kunnen organisaties zelf (zoals banken) een oordeel eigen handelen aanvragen waarbij het College beoordeelt of een organisatie zich aan de Awgb houdt.  

Oordelen

Het College heeft enkele oordelen uitgebracht over discriminatie door banken. Zoals oordeel 2023-22, waarin de Rabobank (indirect) verboden onderscheid maakt. En oordeel 2023-29, waarin de Citibank in strijd handelt met de Algemene wet gelijke behandeling omdat de klacht over discriminatie nooit serieus is behandeld. Het College oordeelt in oordeel 2024-25 dat een garagebedrijf niet discrimineert door een klant met een auto van Russische makelij in het kader van de naleving van de sanctiewet te vragen naar haar nationaliteit en haar vervolgens weigert diensten te verlenen.

Ook legt het College in zijn oordelen uit aan welke eisen zorgvuldige klachtbehandeling moet voldoen om niet strijdig te zijn met de gelijkebehandelingswetgeving, zoals in oordeel 2023-29

Op dit moment zijn er bij het College nog vijf zaken in behandeling tegen banken waarover nog oordelen zullen volgen.