Op 10 oktober 2010 onderging het Koninkrijk der Nederlanden een ingrijpende herstructurering. Bonaire, Sint Eustatius en Saba werden bijzondere gemeenten van Nederland, terwijl de Nederlandse Antillen ophielden te bestaan. Met deze hervorming kwam een ambitieuze belofte: gelijke rechten, sterkere rechtsbescherming en betere toegang tot voorzieningen voor alle inwoners, ongeacht waar zij wonen.
Read this article in English
Lesa e artíkulo akí na papiamentu
Beeld: © Roëlton Thodé
Verwachting en werkelijkheid
Vijftien jaar later is die belofte slechts deels ingelost. De Caribische delen van Nederland maken formeel deel uit van de Nederlandse staat, maar in de praktijk bestaan er nog steeds grote verschillen in rechten en levensomstandigheden. Armoede is wijdverspreid: één op de drie inwoners leeft onder de armoedegrens. Sociale voorzieningen zoals werkloosheidsuitkeringen, kindgebondenbudget en schuldhulp ontbreken, terwijl de kosten van levensonderhoud veel hoger zijn dan de inkomens.
Het ‘comply or explain’-principe
Na 10-10-10 koos de Nederlandse overheid aanvankelijk voor beperkte invoering van wetgeving: Europees-Nederlandse wetten golden in principe niet in Caribisch Nederland, tenzij daar een goede redenen voor was (legislatieve terughoudendheid) In 2019 maakte dit beleid plaats voor het comply or explain-principe. Dat houdt in dat wet- en regelgeving in beginsel ook op de BES-eilanden van toepassing is (‘comply’). Als dat niet gebeurt, moet de overheid uitleggen waarom en zorgen voor een gelijkwaardig alternatief (‘explain’).
Op papier moest dit de kloof tussen Europees en Caribisch Nederland verkleinen. In de praktijk is dat nauwelijks gebeurd. Het geldt alleen voor nieuwe wetgeving, waardoor oudere wetten buiten beschouwing blijven. Daarnaast zijn de motieven voor uitzonderingen vaak onduidelijk, en alternatieve regelingen blijven meestal uit. In plaats van het proces naar gelijkheid te versnellen, leidt de toepassing van het principe soms juist tot vertraging. Hierdoor blijven belangrijke wetten en mensenrechtenverdragen buiten bereik van de eilandbewoners.
Hoe ongelijkheid zichtbaar wordt in het dagelijks leven
De gevolgen van deze ongelijke rechtspositie zijn tastbaar. Belangrijke verdragen, zoals het Verdrag van Istanbul (tegen geweld tegen vrouwen), het VN-verdrag Handicap en het Verdrag van Aarhus (over milieurechten), gelden nog niet op de eilanden. Daardoor krijgen slachtoffers van huiselijk geweld minder bescherming, ondervinden mensen met een beperking belemmeringen bij werk en onderwijs, en hebben inwoners weinig mogelijkheden om invloed uit te oefenen op milieubesluiten die hun leefomgeving raken.
Ook op het gebied van huisvesting zijn de verschillen groot. Betaalbare woningen zijn schaars, wachttijden lang en alleen Bonaire kent een huurcommissie. Veel gezinnen besteden het grootste deel van hun inkomen aan woonlasten, waardoor er weinig overblijft voor andere basisbehoeften.
Daarnaast staat ook het recht op een schoon en gezond leefmilieu onder druk. Problemen met afvalbeheer, erosie en verlies van biodiversiteit hebben directe gevolgen voor de gezondheid en de leefkwaliteit. Zo vormt de afvalberg bij Lagun op Bonaire al jaren een risico voor mens en milieu. De effecten van klimaatverandering, stijgende zeespiegel en krachtigere orkanen, vergereren de situatie, terwijl handhaving en publieke inspraak beperkt blijven.
Waarom het ‘comply or explain’-principe tekortschiet
Ondanks de goede bedoelingen heeft het comply or explain-principe de tweedeling binnen het Koninkrijk niet opgeheven. De werking ervan hangt sterk af van politieke wil, bestuurlijke prioriteiten en beschikbare capaciteit. Uitzonderingen worden zelden herzien, en tijdelijke regelingen blijken in de praktijk vaak langdurig of permanent. Wat bedoeld was als een flexibel instrument voor geleidelijke aanpassing, draagt zo bij aan verdere ongelijkheid.
Positieve ontwikkelingen
Er zijn ook belangrijke stappen vooruit gezet. In 2024 voerde de regering een sociaal minimum in dat is gebaseerd op de werkelijke kosten van levensonderhoud op de eilanden. Een cruciale stap richting meer bestaanszekerheid. In 2026 treedt bovendien de gelijkebehandelingswetgeving voor Bonaire, Sint Eustatius en Saba in werking. Daarmee krijgen inwoners toegang tot lokale antidiscriminatievoorzieningen, gratis rechtsbijstand en de mogelijkheid om klachten in te dienen bij het College voor de Rechten van de Mens. Voor het eerst zullen inwoners op de eilanden dezelfde formele bescherming tegen discriminatie genieten als in Europees Nederland.
Naar daadwerkelijke gelijkheid
De belofte van 10-10-10 was helder: iedereen binnen Nederland moet kunnen rekenen op gelijke rechten en bescherming. Maar gelijkheid die alleen op papier bestaat, is geen daadwerkelijke gelijkheid. Het comply or explain-principe biedt ruimte voor maatwerk, maar kan alleen tot daadwerkelijke vooruitgang leiden als afwijkingen beperkt blijven, helder en onderbouwd worden toegelicht, en gelijkwaardige bescherming het uitgangspunt vormt.
Vijftien jaar later is de les duidelijk: mensenrechten zijn niet optioneel, en gelijkheid mag geen kwestie zijn van uitleg. Gelijkheid moet het uitgangspunt zijn van elke wet en elk besluit. Het College zal blijven adviseren, monitoren en samenwerken met alle betroken partners om ervoor te zorgen dat de belofte van 10-10-10, gelijke rechten voor iedereen binnen in Nederland, inclusief Caribisch Nederland, het uitgangspunt is en blijft.