Toekomstbestendig coronabeleid vraagt om actie via doordenken scenario’s
Ondanks dat de volle terrassen anders doen vermoeden, is het coronavirus niet weg. Of dit betekent dat de pandemie ons in de komende periode weer in zijn greep krijgt, weten we niet. We weten wel zeker dat we met het virus moeten leren leven. Daarmee staan regering, parlement en samenleving voor een onzekere, complexe en langdurige opgave. Door het doordenken van verschillende scenario's voor het verloop van de COVID-19-pandemie, biedt een groot aantal adviescolleges hier gezamenlijk handreikingen voor. Voor de aanpak van deze opgave draagt de regering regieverantwoordelijkheid. Twee aandachtspunten zijn essentieel: 1. benut de goede tijden om de slechte tijden te doordenken 2. zorg voor een brede maatschappelijke afweging van maatregelen en ontwijk de ingewikkelde keuzes daarbij niet. Het College heeft aan dit project een bijdrage geleverd over het thema mensenrechten.
We zullen met de aanwezigheid van het coronavirus moeten leren leven. Maar we weten niet hoe het virus zich zal ontwikkelen. Het is daarom belangrijk dat overheid en samenleving voorbereid zijn op verschillende toekomstscenario’s voor het verloop van de pandemie. In de gezamenlijke rapportage 'Coronascenario's doordacht; handreiking voor noodzakelijke keuzes' doordenken verschillende adviescolleges vijf scenario's: (1) Verkoudheid (2) Griep+ (3) Externe dreiging (4) Continue strijd en (5) Worst case.
Om Nederland te helpen goed voorbereid te zijn, zijn deze scenario's verder uitgewerkt voor verschillende maatschappelijke domeinen en beleidsvragen. Dat levert een breed overzicht op voor domeinen als economie, openbaar bestuur, zorg, onderwijs, cultuur, sport, wetgeving en internationale samenwerking. Ook zijn de scenario’s doordacht op implicaties voor wetenschap en technologie, gedrag en communicatie, mensenrechten maar ook voor kwetsbare groepen in de samenleving, waaronder mensen in gesloten jeugdzorg en gevangenissen. In de uitwerking van de scenario’s doen de organisaties verschillende domein-specifieke aanbevelingen en trekken ze een aantal overkoepelende lessen. Daarnaast volgen uit de studie twee aandachtspunten voor toekomstbestendig coronabeleid.
Benut goede tijden om slechte tijden te doordenken
Nu het aantal coronabesmettingen relatief laag is en andere crises aandacht vragen, bestaat het risico dat er minder aandacht is voor corona. Maar juist in tijden van relatieve kalmte, moet worden geïnvesteerd in de voorbereiding op een onzekere toekomst. Daarbij zijn in ieder geval twee elementen belangrijk:
- Investeer in wendbaarheid. Ervan uitgaande dat het virus ook in de toekomst de samenleving blijft beïnvloeden, is het noodzakelijk dat men in verschillende domeinen snel en soepel kan schakelen. Wendbaarheid in de toekomst vraagt om investeringen in het heden, zoals een robuuste digitale infrastructuur en in voldoende mogelijkheden voor om- en bijscholing.
- Ontwikkel juridische en bestuurlijke kaders die geschikt zijn voor verschillende mogelijke ontwikkelingen van de pandemie. Dit zodat ook tijdens momenten waarop de pandemie zich weer ontwikkelt tot een crisis, besluitvorming plaatsvindt binnen bestaande democratische en rechtsstatelijke structuren. Ontwerp 'een gereedschapskist' met wettelijk verankerde maatregelen en bestuurlijke structuren die voor verschillende ontwikkelingen toereikend zijn. Wel moet er op deze gereedschapskist een goed slot zitten, dat er alleen volgens vooraf vastgestelde procedures met democratisch-rechtsstatelijke waarborgen af mag worden gehaald.
Het is van groot belang om lastige keuzes niet te ontwijken, maar om ze tijdig en eerlijk te bespreken.
Zorg voor een brede maatschappelijke afweging van maatregelen en ontwijk de ingewikkelde keuzes daarbij niet
Het belang van een brede maatschappelijke afweging wordt breed onderschreven. Omdat het virus en de maatregelen iedereen raken, is het belangrijk om die brede impact mee te wegen in beleid. Tegelijkertijd is het van belang om realistische verwachtingen te hebben van zo'n brede maatschappelijke afweging. Het is duidelijk dat er heel veel verschillende maatschappelijke belangen zijn, het is onmogelijk een keuze te maken waar iedereen tevreden mee zal zijn. Een brede maatschappelijke afweging betekent lastige keuzes die altijd ergens pijn doen. Het is van groot belang om die keuzes niet te ontwijken, maar om ze tijdig en eerlijk te bespreken. Een voorbeeld van zo’n lastige keuze is of een bredere maatschappelijke afweging ertoe kan leiden dat we er expliciet voor kiezen om bepaalde maatregelen niet te nemen vanwege de grote maatschappelijke effecten, op dat moment wetende dat de ic zal overlopen.
Over de scenario’s
Scenario’s zijn schetsen van verschillende plausibele toekomsten die helpen om beter voorbereid te zijn op een toekomst die onzeker is. Het zijn geen voorspellingen, de werkelijkheid zal altijd net anders zijn. Maar het doordenken van scenario's stelt ons beter in staat om met onverwachte ontwikkelingen in de toekomst om te gaan.
Belangrijkste aandachtspunten vanuit mensenrechtenperspectief
De maatregelen die de afgelopen jaren in de bestrijding van het coronavirus zijn genomen zorgden vaak voor een vergaande beperking van verschillende mensenrechten zoals de lichamelijke integriteit (mondkapjesplicht) en het recht op privéleven (1,5 meter afstand). Deze maatregelen zijn genomen om andere mensenrechten zoals het recht op gezondheid en het recht op leven te beschermen. Er is dan ook sprake van een botsing van rechten. Welk recht voorrang krijgt, hangt af van de specifieke situatie en vereist een concrete belangenafweging.
Beperking van mensenrechten moet altijd gemotiveerd
Maatregelen die mensenrechten beperken moeten altijd worden gemotiveerd. Daarbij is het belangrijk dat een beperkende maatregel een legitiem doel heeft en niet verder gaat dan nodig is om dat doel te bereiken. Daarnaast moeten de gevolgen van de maatregel in verhouding staan tot het doel. Dat betekent dat een maatregel aantoonbaar, op basis van actuele wetenschappelijke inzichten, moet bijdragen aan het beschermen van de volksgezondheid. Maatregelen mogen ook niet langer duren dan noodzakelijk. Ze moeten dus zo snel mogelijk weer worden ingetrokken als de virologische situatie dat toelaat of als blijkt dat de maatregel niet (meer) effectief is.
Extra aandacht voor mensen in een kwetsbare positie
Ook wanneer het virologisch gezien niet noodzakelijk lijkt voor de overheid om beperkende maatregelen te nemen, kan het recht op gezondheid van mensen in een kwetsbare positie toch maatregelen vereisen. De overheid is namelijk verplicht om maatregelen te nemen om het recht op gezondheid te verzekeren. Het is belangrijk om te beseffen dat het niet nemen van beschermende maatregelen ertoe leidt dat mensen met een zwakkere gezondheid, beperking of handicap zichzelf moeten beschermen en daardoor niet mee kunnen doen aan het maatschappelijk leven.
Niets doen is geen optie
Wanneer het virus gevaarlijker wordt, moet de overheid in ieder geval maatregelen nemen om de volksgezondheid te beschermen. Niets doen is geen optie. Bij het nemen van coronamaatregelen moet wel altijd rekening gehouden worden met de groep mensen die zich vanwege een handicap of chronische ziekte niet aan de maatregelen kunnen houden.
Download de hele rapportage via Coronascenario’s doordacht: Handreiking voor noodzakelijke keuzes en bekijk de video's per scenario op: www.coronascenarios.nl.