Hoe gender(on)gelijk is Nederland? Stereotypen en rolpatronen

Nieuwsbericht | 08-03-2023 | 06:00

In de serie ‘Hoe gender(on)gelijk is Nederland?’ besteden we elke maand aandacht aan een onderwerp over de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen. Om die ongelijkheid aan te pakken verwijzen we naar de onderliggende oorzaken van rolpatronen en stereotypen. Maar wat zijn dat nu eigenlijk en waarom hebben ze zo'n grote invloed op de positie van mannen en vrouwen in de samenleving? En nog belangrijker, wat kunnen we eraan doen? Vandaag op Internationale Vrouwendag gaan we in op wat een van de belangrijkste oorzaken en tegelijk het gevolg is van genderongelijkheid.

Drie kinderen spelen op een trampoline, de twee jongens zijn aan het stoeien en het meisje speelt met een knuffeltje.

Enschedese makelaar ziet man als eerste koper: ‘Niet bewust, macht der gewoonte’
Tubantia

Waarom ‘gewoon weggaan’ bij een gewelddadige partner geen makkelijke optie is
FunX

Wend je je voor financiële zaken in eerste instantie tot een man? En hoe kan het dat vrouwen in een gewelddadige relatie hun partner niet verlaten? Het zijn twee heel verschillende zaken. Maar aan de basis van veel denken en gedrag in ons dagelijks leven en uitingen in de media ligt dat we verwachten dat mannen en vrouwen zich op een bepaalde manier gedragen, een bepaalde rol hebben. Dat geldt zowel in de privésfeer, als in de samenleving.

Wat zijn stereotypen en rolpatronen?

Stereotypen zijn algemene beelden over de kenmerken, eigenschappen en gedrag van een groep, zoals ‘moeders zijn inflexibel’ of ‘mannen huilen niet’. Stereotypen zijn generalisaties en versimpelingen van de werkelijkheid, die een beeld van een groep terugbrengen tot een cliché. Deze algemene clichébeelden over groepen passen we vervolgens toe op individuen: Mirjam is moeder, dus inflexibel. Lorenzo is een man, dus geen empathische leidinggevende.

Stereotypen kunnen bewust en onbewust zijn. Maar het gaat er altijd om dat je hersenen heel snel associaties maken bij een bepaalde groep.

Niet aan een vrouw gedacht

Onderzoek naar benoemingen van vrouwen aan universiteiten laat heel mooi zien hoe dat werkt. Een manager vroeg mannelijke werknemers om te solliciteren naar een leidinggevende functie, maar een vrouwelijke werknemer niet. Ondanks haar ambitie en geschiktheid voor de baan. Reden was dat de manager vrouwen niet associeerde met eigenschappen als ambitieus, competitief, leider en vechter. En mannen juist wel. Achteraf vertelde de manager dat hij zich hier helemaal niet bewust van was en het niet zijn bedoeling was om de vrouw over te slaan: hij had simpelweg niet aan een vrouw gedacht.

Lees meer: 'Stereotypering: wat is dat en hoe werkt het?'

Rolpatronen

Rolpatronen zijn gebaseerd op stereotypen, de kenmerken de je beeld van een groep bepalen. Denk aan: vrouwen zijn zorgzaam, mannen zijn ambitieus. Deze genderstereotypen zijn niet alleen beschrijvend maar ook prescriptief. Ze schrijven voor hoe mannen en vrouwen zich moeten gedragen. Vroeger stopte een vrouw met werken als ze kinderen kreeg. Dat kwam overeen met haar rol van verzorger. En mannen moesten het geld binnen brengen, in overeenstemming met hun sociale rol. Het idee dat dit ‘zo hoort’ leeft nog steeds, zij het in mindere mate. Er zijn steeds meer vrouwen die betaald en buitenshuis werken. Maar we zijn er nog niet. Nog altijd liggen de meeste zorgtaken bij een vrouw en wordt een man, hij is (voornamelijk) kostwinner, geacht het grootste deel van het gezinsinkomen binnen te brengen.

Als je een man had

“Tijdens een opdracht voor Unicef ging ik naar Mogadishu, de hoofdstad van Somalië. Mijn collega’s daar waren ofwel mannen die er zonder hun gezin waren ofwel vrouwen zonder gezin. Bij terugkomst in Nederland zei een vriendin tegen me: ‘Je zou die klus nooit hebben aangenomen als je een man had gehad.’ Alsof je als vrouw niet voor langere tijd weg kunt zijn van je man/gezin, maar als man wel.”

Geneviève Lieuw, collegelid

Waarom zijn stereotypen en rolpatronen een probleem?

Er is op zich weinig mis met het hebben van stereotiepe denkbeelden. Maar dit verandert zodra we ons ernaar gaan gedragen en ernaar gaan handelen. En onze beslissing voor een benoeming op stereotypen baseren bijvoorbeeld. Dan leiden stereotypen tot benadeling van mensen. En niet alleen dat. Onze kinderen komen al jong in aanraking met stereotypen en vooroordelen. Door steeds voorbeelden te zien die rolpatronen bevestigen, wordt dat ook voor hen de norm. Als een kind thuis ziet dat een van de ouders verantwoordelijk is voor het zorgen, is die rolverdeling tussen ouders voor het kind de norm. Die rolverdeling beïnvloedt al op jonge leeftijd hun keuze voor opleiding en beroep: kies je voor de zorg of voor techniek? ‘You can’t be what you can’t see’: zichtbaarheid normaliseert.

“Als er bij ons thuis mensen komen eten en de gasten willen ons complimenteren met een gerecht, dan richten die zich doorgaans tot mijn vrouw. En het zijn niet alleen oudere mensen, die zijn opgegroeid met traditionele rolpatronen, die zoiets zeggen. Het beeld van de vrouw die het eten klaarmaakt zit blijkbaar heel diep.”

Jan-Peter Loof, ondervoorzitter

In het voorbeeld van de universiteit wordt de negatieve invloed van onbewuste stereotypen heel goed duidelijk. De manager sloeg de vrouw niet opzettelijk over in zijn zoektocht naar een nieuwe leidinggevende. Maar het gevolg was wel dat zij geen kans kreeg om door te stromen.

Kwetsbaar

Deze stereotiepe rolverdeling is uiteraard nadelig voor individuele vrouwen. Het beïnvloedt de kansen later in de carrière, en het gebrek aan economische zelfstandigheid maakt hen financieel kwetsbaarder, bijvoorbeeld in het geval van scheiding. Daarnaast is het maatschappelijk van belang dat het potentieel van vrouwen goed wordt benut: dan draagt dat bij aan de groei en toekomstbestendigheid van bedrijven en daarmee van de hele economie.

Ondergeschikt

Genderstereotypen zijn niet alleen een issue als het gaat om werk, om arbeidsparticipatie en de verdeling van zorg en werk. Ook privé bepalen ideeën over mannen en mannelijkheid en vrouwen en vrouwelijkheid hoe de rollen zijn verdeeld. Negatieve stereotypen die ons voorhouden dat vrouwen ondergeschikt zouden zijn, ideeën die voortkomen uit vooroordelen, gewoontes, religieuze opvattingen en tradities, liggen aan de basis van problemen in de privésfeer. Geweld in een relatie tussen mannen en vrouwen komt voort uit stereotiepe opvattingen over rolpatronen, en het geweld houdt die patronen ook in stand.

Gendergerelateerd geweld tegen vrouwen is geweld dat vrouwen treft omdat zij vrouw zijn, of dat hen buitenproportioneel vaak treft. Voorbeelden van gendergerelateerd geweld zijn mishandeling door een (ex-)partner, verkrachting en stalking. De definitie van geweld tegen vrouwen laat zien dat het om meer gaat dan alleen lichamelijk en seksueel geweld. Het kan bijvoorbeeld ook gaan om het financieel afhankelijk maken en zijn van vrouwen, het sociaal isoleren van vrouwen of het online plaatsen en verspreiden van intiem beeldmateriaal. Geweld tegen vrouwen kan thuis plaatsvinden, maar ook op straat, op het werk, of online. Het doden van een vrouw omdat zijn vrouw is, oftewel femicide, is de meest extreme vorm van geweld tegen vrouwen (Geweld tegen vrouwen).

Verwachtingen

Ook voor mannen kunnen rolpatronen en stereotypen nadelig uitpakken. Bij gevallen van seksueel of huiselijk geweld tegen mannen spelen traditionele opvattingen over mannelijkheid en wat het betekent om een ‘echte man’ te zijn vaak ook een rol. Zo heerst er een taboe op het feit dat mannen slachtoffer kunnen zijn van partnergeweld. Mannen herkennen het daarom minder als geweld en zijn dan ook niet snel geneigd om hier melding van te doen, terwijl dit cruciaal is om het geweld te stoppen. Daarnaast worden homoseksuele en biseksuele mannen bijvoorbeeld vaker slachtoffer van deze vormen van geweld dan heteroseksuele mannen. Dit komt omdat zij niet voldoen aan de heteroseksuele norm, en daarmee ook niet aan traditionele verwachtingen rondom mannelijkheid.

Zowel vrouwen als mannen die zich niet conform verwachtingen gedragen of zich ertegen afzetten, kunnen te maken krijgen met seksisme en haat. Bijvoorbeeld op social media (Hoe gender(on)gelijk is Nederland? Online geweld tegen vrouwen).

Wat moet er gebeuren?

Stereotypen en rolpatronen zijn diepgeworteld in de samenleving. Ze zijn oorzaken van structurele ongelijkheid tussen mannen en vrouwen. En die ongelijkheid houden ze ook in stand. Ze worden van generatie op generatie doorgegeven en bevestigd door onze omgeving, immers ook veel vrouwen vinden dat ze beter kunnen zorgen dan mannen. De hardnekkigheid van stereotypen en daarop gebaseerde traditionele rolpatronen is geen vrouwenprobleem, maar een maatschappelijk probleem.

Wat bijvoorbeeld nodig is, is een betere vertegenwoordiging van mannen en vrouwen waar ze in de huidige situatie in de minderheid zijn. Vrouwen in topposities bijvoobeeld, mannen in de zorg. Om bij te dragen aan de vermindering van de achterstand van vrouwen op de arbeidsmarkt kun je voorkeursbeleid inzetten, mits het aan de gestelde voorwaarden voldoet. Lees meer: Voorkeursbeleid voor vrouwen bij arbeid - informatie voor werkgevers

"De oplossing ligt bij ons allemaal."

De broodnodige cultuurverandering is een maatschappelijke opdracht aan ons allemaal. We moeten de bestaande machtsverschillen tussen mannen en vrouwen, die aan de basis liggen van genderongelijkheid in Nederland, verkleinen. Dit is geen vrijblijvendheid, het is zelfs een verplichting uit het VN Vrouwenverdag (artikel 5). En de oplossing ligt bij ons allemaal.

Serie Hoe gender(on)gelijk is Nederland?

Op Internationale Vrouwendag 2022 (8 maart) startte het College met de serie ‘Hoe gender(on)gelijk is Nederland?’ waarin het elke maand een probleem belicht dat de mensenrechten van vrouwen onder druk zet.

Lees de voorgaande artikelen: